تعليم و تعلّم قرآن
الله تعالي ميفرمايد: «الرحمن علّم القرآن» (الرحمن:1ـ2)؛ خداوندِ رحمان، قرآن را [به پيامبرش] تعليم داد. «فاقرءوا ما تيسّر من القرآن»(مزمل:20)؛ آن اندازه از قرآن را كه برايتان ميسر است بخوانيد. «إنّ الذين يتلون كتاب الله و أقاموا الصّلوة و أنفقوا ممّا رزقناهم سراً و علانية يرجون تجارة لنتبور»(فاطر:29)؛ آنان كه كتاب خدا (قرآن) را تلاوت ميكنند و نماز را برپا ميدارند و از آنچه روزيشان كردهايم،
در نهان و آشكار [به نیازمندان] بذل و بخشش ميكنند، چشم اميد به تجارتي دارند كه هرگز زياني ندارد.
پيامبر اسلام، صلّياللهعليهوسلّم، فرموده است: «خيركم من تعلّم القرآن و علّمه»(صحيح بخاري)؛ بهترين شما كسي است كه قرآن را بياموزد و به ديگران تعليم دهد. «إقرءوا القرآن فإنّه يأتي يوم القيامة شفيعا لأصحابه»(صحيح مسلم)؛ قرآن را تلاوت كنيد؛ زيرا در روز قيامت براي تلاوتكنندهاش شفاعت ميكند. «ما اجتمع قوم في بيت من بيوت الله يتلون كتاب الله و يتدارسونه بينهم إلا نزلت عليهم السكينة و غشيتهم الرحمة و حفّتهم الملائكة و ذكرهم الله فيمن عنده»(صحيح مسلم)؛ هرگاه گروهي در خانهاي از خانههاي خدا گردهمآيند و كتاب خدا (قرآن) را تلاوت كنند و به درس و مذاكرة آن بپردازند، آرامش روحي بر آنان نازل ميشود، رحمت الهي آنان را فراميگيرد، فرشتگان پيرامون آنان حلقه ميزنند و خداوند در ملأ أعلي از آنان ياد ميكند.
آداب تلاوت قرآن
1ـ تلاوت قرآن عبادت است و بايد با خلوص و براي كسب رضاي خدا (نه كسب اعتبارات مادّي) آغاز گردد.
2ـ با شكل و شمايل پاك و تميز و معطّر، و داشتن وضو و دهان و دندان مسواكشده، و حالت مصمم و وقار و كاملاً جدّي و دور از حالتهاي شوخي و سرگرمي به اشيا و افراد، رو بهطرف قبله بنشيند و تلاوت را آغاز كند.
3ـ به نظر امام نووي، رحمهالله، بهترين حالت براي تلاوت قرآن حالت نماز است (كه حضور قلب و خشوع و خضوع به اندازة كافي وجود دارد)، و بهترين مكان مسجد و بعد اماكن بيسروصداست، و بهترين زمان براي تلاوت قرآن، اوايل و اواسط شب، و بعد اواخر شب است و در اوايل شب نيز بين نماز مغرب و عشا فضيلتش بيشتر است، و بهترين ساعت روز براي تلاوت قرآن بعد از نماز صبح است، و در ميان روزها بهترين آنها براي تلاوت قرآن روزهاي عرفه، جمعه، دوشنبه و پنجشنبه، و در بين دههها بهترين آنها دهة آخر رمضان و دهة آغاز ذوالحجه، و در بين ماههاي سال، بهترين آنها ماه رمضان است.
4ـ هنگاميكه تلاوت قرآن را آغاز میکند، طبق امر و فرمان خدا ـ «فإذا قرأت القرآن فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم» هنگاميكه خواستي تلاوت قرآن را آغاز كني از شيطان طردشده، به خدا پناه ببر. ـ «أعوذ بالله من الشيطان الرجيم» بگويد، تا در عين اينكه خدا را اولين و آخرين پناهگاه به ياد ميآورد، از خطر وسوسههاي شيطان كه او را در اين لحظات پيروز، از توجه به معاني پرحكمت آيهها و نقاط عبرت و پندگيري آنها غافل نمايد، محفوظ بدارد.
5ـ بعد از استعاذه، «بسمالله الرحمن الرحيم» را در آغاز سورهها ـ بهجز سورة توبه ـ بگويد. به تصريح امام شافعي، رحمهالله، در وسط سورهها نيز به هنگام آغاز تلاوت، گفتن «بسمالله الرحمن الرحيم» مستحب است.
6ـ آنگاه با حضور قلب و حالت تجرّد و دوري از همة فكرها و وسوسهها، آيهها را تا آن اندازه آگاهانه و مشتاقانه تلاوت نمايد كه گويي در حال عرض ادب با خداست و به ياد اين حديث رسولالله باشد كه فرموده است: «إذا أراد أحدكم أن يحدّث ربّه فليقرأ القرآن»؛ هرگاه يكي از شما خواست با پروردگارش سخن بگويد و به پيشگاه الهي عرض ادب نمايد، قرآن تلاوت كند.
7ـ بهتر است آيهها را نه از حفظ، بلكه از روي مصحف و قرآن تلاوت نمايد؛ زيرا نگاه كردن به صفحههاي مصحف و قرآن خود عبادتي است.
8ـ تلاوت قرآن با نغمه و نواي دلانگيز ـ بهشرط رعايت تجويد ـ امري است كاملاً مشروع و مطلوب و پيامبر، صلّياللهعليهوسلّم، در تأييد آن فرموده است: «زيّنوا القرآن بأصواتكم»؛ با نواهاي دلانگيز خويش آيههاي قرآن را تزيين نماييد. عملاً نيز آنرا تأييد كرده است، چنانكه روايت شده كه شبي پيامبر، صلّياللهعليهوسلّم، همراه ابوبكر و عمر، رضياللهعنهما، از جايي ميگذشتند و چون نواي دلانگيز تلاوت عبداللهبنمسعود، رضياللهعنه، را شنيدند، در جاي خود ايستادند و مدتي به آن گوش دادند؛ آنگاه فرمودند: كسي كه ميخواهد قرآن را با طراوت و تازگي و همانگونه كه فرود آمده است، تلاوت نمايد، بايد تلاوتش مانند تلاوت همين ابنامعبد (يعني عبداللهبنمسعود) باشد. همچنين آنحضرت، صلّياللهعليهوسلّم، نواي دلرباي سالم، مولاي أبيحذيفه، و ابوموسي اشعري را هنگام تلاوت قرآن تحسين كردند. نكتة ديگر اينكه قرآن را به آواز بلند بخواند مگر درحاليكه حمل بر ريا و تظاهر شود يا در محلّي باشد كه كساني در حال نماز يا خواب باشند و از صداي وي اذيت شوند.
9ـ تلاوت آيههاي قرآن طبق فرمان خداوند متعال، «و رتّل القرآن ترتيلاً»(مزمل:4)، بايد با ترتيل انجام گيرد. زمخشري در تفسير كشّاف ميگويد: ترتيل، تلاوت آيات قرآن به آهستگي و آرامي و پيدايي و با آشكار ساختن حروف و اشباع حركات است. و شرط ترتيل آن است كه حروف و كلمات آيات نه بر اثر سستي و كندي فاصلة زيادي از هم داشته باشند، نه بر اثر سرعت و تندي بر يكديگر سوار شوند، چنانكه عمربنخطاب، رضياللهعنه، گفته است: «شرّ القراءة الهذرمة؛ بدترين روش تلاوت قرآن، شتابزدگي و سريع خواندن است.
امام غزالي در احياءالعلوم بعد از بيان معني ترتيل و توضيح آن ميگويد: ترتيل تنها بهخاطر توجّه به معاني آيهها نيست؛ زيرا كساني كه عرب نيستند و از زبان عربي هم آگاهي ندارند نيز بايد قرآن را بهصورت ترتيل بخوانند؛ بنابراين ترتيل بهخاطر رعايت احترام قرآن و استفادة بيشتر از خير و بركت و ثواب آن است.
10ـ تلاوت آيهها بايد مطابق قواعد تجويد باشد و علما، قرائت بدون تجويد را «لحن» ناميدهاند و آنرا به دو قسم «جلي و خفي» تقسيم كردهاند. لحن جلي، آشكارا لفظ را خراب ميكند و همة آگاهان از زبان و ادبيات عرب آنرا ميشناسند، مانند اشتباه در حركات و نادرست خواندن إعراب كلمات؛ و لحن خفي را تنها اهل فن و تخصص در قرائتها ميشناسند و لحن خفي و فني در نتيجة رعايت نكردن مخارج حروف و تفخيم و ترقيق برخي از آنها و رعايت نكردن قواعد وقف و إماله و روم و إشمام و مدّهاي متصل و منفصل و رعايت نكردن قلب و إدغام ـ با غنّه و بدون غنّه ـ و إظهار و إخفا است.
11ـ تلاوت قرآن مانعي ندارد كه با الحان و آهنگهاي دلانگيز باشد مشروط بر اينكه بهخاطر تنظيم آهنگي، تلفظ حروف و كلمات آيهها را با افراط در مدّ و كشيدن حرفها و اشباع بيمورد و تبديل فتحه به الف و ضمه به واو و كسره به ياء و غيره، از دايرة تجويد و ترتيل و شيوة تلاوت درست و صحيح خارج نكند. امام نووي گفته است: مستحب است از كسي كه نواي دلانگيزي دارد، بخواهند قرآن را تلاوت نمايد و كساني با علاقه به آن تلاوت گوش دهند.
سورهها و آيههاي قرآن با نظم و ترتيب معروف و مكتوب در قرآن تلاوت شوند، يعني از سورة فاتحه و بقره تا سورة ناس.
12ـ تلاوتكننده بايد در اثناي تلاوت، حق آيهها را بهخوبي رعايت نمايد و علاوهبر اينكه قلباً تحت تأثير وعده و وعيد و هشدار آنها واقع ميشود، هرگاه به آيهاي رسيد كه مشتمل بر سجده است، بعد از تلاوت آن به سجده درآيد، و اگر شخص ديگري قرآن را تلاوت ميكرد و به سجده رسيد، شنونده نيز ـ در صورت داشتن وضو ـ به سجده درآيد. سجدة تلاوت طبق استنباط امام ابوحنيفه واجب است و نبايد ترك شود، و برحسب استنباط ائمة ثلاثه (امام مالك، امام احمد و امام شافعي) سنّت است و ثواب بسيار دارد.
13ـ تلاوتكننده در اندازة تلاوت شبانهروزي خود بايد حدّ اعتدال را منظور نمايد و از حدّ افراط و تفريط پرهيز كند. امام محمّد غزالي، رحمهالله، در إحياءالعلوم حدود نامبرده را اينگونه تعيين كرده است: حدّ افراط اين است كه در يك شب و روز قرآن ختم شود، و حدّ متوسط و مطلوب اين است كه هر هفته يكبار قرآن ختم شود، با استناد به حديث متفقعليه: «أمر رسولالله، صلّياللهعليهوسلّم، عبداللهبنعمر، رضياللهعنهما، أن يختم القرآن في كل أسبوع». عثمان ذيالنورين، زيدبنثابت، عبداللهبنمسعود و أبيبنكعب، رضياللهعنهم، هر هفته يكبار قرآن را ختم ميكردند.
14ـ قاري يا تلاوتكننده، بايد در محيط آرام و بيسروصدا ـ يا بسيار كمسروصدا ـ و در ميان جمعي كه به حرمت و قداست كلام خدا آشنا باشند و ساكت و خاموش به تلاوت آيهها گوش دهند، آيههاي قرآن را تلاوت نمايد، همانگونهكه خداوند متعال در يكي از آيههاي كلامش به مسلمانان چنين دستوري داده و ميفرمايد: «و إذا قرئ القرآن فاستمعوا له و أنصتوا لعلّكم ترحمون»(اعراف:204)؛ هرگاه قرآن خوانده شود، به آن گوش فرادهيد و ساكت باشيد، باشد كه مشمول رحمت [خداوند] قرار گيريد.
امام محمّد غزالي در احياءالعلوم گفته است: تلاوتكننده در پايان تلاوت آيهها بگويد: «صدق الله تعالي و بلّغ رسولالله». امروز قاريان مصر و بقية كشورهاي عربي و قاريان تركيه و پاكستان و افغانستان در راديوهايشان در پايان تلاوت ميگويند: «صدق الله العظيم».
منبع: قرآنشناسي