اسلام گرایى در اوکراین
مسجد سلطان سلیمان در دونتسک
مسجد سلطان سلیمان در دونتسک
موقعیت جغرافیایى:
اوکراین در جنوب غرب اروپا واقع شده است . پایتخت آن «کىیف» است. فدراسیون روسیه از شمال شرق ، روسیه سفید از شمال ، لهستان و چک و مجارستان از غرب و رومانى و مولداوى و دریاى سیاه از جنوب با این کشور هم مرزاند .
نیم نگاهى به تاریخ:
با شکل گیرى دولت اسلاو شرقى که نام آن «کیوان روس» بود کشورهاى اوکراین ، روسیه سفید و روسیه از دل آن سردرآوردند . در سدههاى سیزدهم و چهاردهم به روسیه کوچک معروف بود . لهستان در سال ۱۶۵۴ بر برخى از اجزاى آن استیلا یافته ، بخشهاى دیگر را به روسیه ملحق ساخت . سپس در سال ۱۷۹۳ و هنگام تقسیم شدن لهستان میان روسیه و اتریش تقسیم گردید. در سال ۱۹۱۷ اوکراین اعلام استقلال کرد ؛ و سپس در سال ۱۹۲۰ به عنوان یکى از جمهورىهاى سوسیالیستى شوروى اعلام کردید . در سال ۱۹۸۶ انفجار معروف چرنوبیل در آن رخ داد . و در سال ۱۹۹۱ لئونید کروچوک به عنوان رئیس جمهورى اوکراین مستقل انتخاب کردید . دین رایج در اوکراین مسیحیت است .
روى آورى اوکراینىها به اسلام:
در اوکراین یک اقلیت اسلامى نسبتاً گستردهاى وجود دارد، که تعداد آن بالغ بر دو میلیون نفر است . عمدهى مسلمانان اوکراین را تاتارهایى تشکیل مىدهند که با جامعْه اوکراین درهم آمیخته ، ویژگىهاى قومیتى وسنتى خودرا از دست دادهاند . البته جز تمایز نسبى تاتارهاى شبه جزیرهى افسونگر «کریمه» که هنوز بر جاى ماندهاست .
پس از به وجود آمدن فضاى باز دموکراتیک در اوکراین در سال ۱۹۹۰، قرائن شکوفایى فعالیتهاى اسلامى در این کشور به طور قابل توجهى نمایان شد . از جمله کسانى که در این پیش رفت نقشى خاص ایفا کردند گروهایى از جوانان عرب تبار بودند که تحصیلات عالى خود را در دانشگاههاى اوکراین ادامه مىدادند . به ویژه دانش جویانى که در شهرهاى کىیف ، دانسک ، اودسا ، خارکف ، زباروژیا ، سیمرویل ، وینیتسا و لوژانسک به مشغول تحصیل بودند . و البته این در کنار نقش فعالانهاى قرار داشت که تعداد رو به تزاید اوکراینىهاى به دین اسلام مشرف گردیده ایفا مىکرد.
از جمله نشانههاى بارز روى آورى اوکراینىها به مسلمانان پخش شدن برنامهاى رادیویى به نام «السلام علیکم» از رادیوى اوکراین است ، که شامل بخشهاى ثابتى چون آموزش قرآن مجید ، گرامى داشت اعیاد و مناسبتهاى دینى ، پوشش دادن فعالیتهاى تاتارهاى کریمه و مطرح ساختن مشکلات آنان و نیز پخش قسمتهایى خاص در باره تاریخچه شکلگیرى و رشد اسلام در کریمه است .
این برنامه تنها فعالیت تبلیغاتى مسلمانان اوکراین نیست ؛ بلکه روزنامه هفتگى روسى زبان «الرائد» و دو هفتهنامه عربى زبان «الرائد» نیز درمیان مسلمانان اوکراین با استقبال متزاید خوانندگان رو به روست .
«الرائد» نام یک سازمان وابسته به «اتحادیه سازمانهاى اجتماعى اوکراین» است و در حقیقت یک نهاد اجتماعى مستقل است که حدود چهار سال پیش رسماًًثبت شدهاست و شامل نه مؤسسه اجتماعى است که در سرتاسر اوکراین گسترش یافتهاند . و این علاوه بر مؤسسه «انصار» ، که در عرصهى فرهنگى و تبلیغى مشغول به فعالیت است ، و نیز علاوه بر دانشکده علوم اسلامى اوکراین است .
طبق آن چه در اسناد اتحادیه آمده ، اتحادیهى «الرائد» در تلاش است تا به تحکیم و تثبیت آیین اسلام در اوکراین ، و نیز پیش برد سطح فرهنگى، اجتماعى و آموزشى مسلمانان اوکراین و نشر فرهنگ اسلامى میان مسلمانان و غیر مسلمانان بپردازد؛ هم چنان که مىکوشد به ارائه خدمات مادى و معنوى به نیازمندان و نیز تأسیس مراکز آموزشى و فرهنگى بپردازد.
دانشکده علوم اسلامى:
از جمله پیشرفتهاى مهمى که در عرصه گرایشهاى اسلامى رخ داده، افتتاح «دانشکدهى اوکراینى علوم اسلامی» در سپتامبر ۱۹۹۹ است ؛ که برجستهترین نهاد آموزش عالى مسلمانان آن دیار به شمار مىرود .
این دانشکده در مسجد «ابن فضلان» در شهر دانسک واقع است. نام این مسجد ـ که از دو مناره مرتفع برخورداراست ـ بر گرفته از نام ابن فضلان فرستاده سیاسى خلیفه عباسى المقتدر بالله است که در سال ۳۰۹ هجرى (۹۲۱ میلادى) وى را در چارچوب یک هیأت آموزش احکام اسلامى به سرزمین «صقالبه» (روس) فرستاده بود . وى سفرنامهاى از مشاهدات خود را در آن بخش از اروپا تدوین کرده که اختصاراً به نام سفرنامه ابن فضلان معروف است .
آموزش دانش جویان در دانشکدهى اوکراین علوم اسلامى تنها به علوم شرعى منحصر مىشود ، بلکه به بخشى از علوم انسانى و علوم عملى نیز مىپردازد .
مسلمانان و رشد تشکیلاتى:
نکته قابل توجه در اوکراین آن است که به محض فروپاشى کمونیسم در آن کشور ، گرایش به فعالیتهاى اسلامى به سرعت اتفاق افتاد . گروههاى از دانشجویان عرب که در دوران حکومت کمونیسم و اتحاد جماهیر شوروى فرصت فعالیت علنى را نداشتند ، با استفاده از فضاى باز دموکراتیک به تشکیل اتحادیههاى دانشجویى و انجمنهاى تخصصى همت گماردند ، و به عنوان نخستین گام به تأسیس مساجد جامع و مراکز اسلامى اقدام نمودند .
یکى دیگر از مشکلات موجود ، ضعف هویت شخصى دو میلیون مسلمان اوکراینى است که نتیجه از هفت دهه حاکمیت کمونیسم مىباشد ؛ این امر باعث گردید تا بار مسؤولیت در درجه اول بر دوش گروههاى دانشجویى کوچیده از کشورهاى عربى قرار گیرد ، تا در کنار اشتغال به تحصیل به انجام وظیفهى سنگین پیش برد فرهنگ عمومى بپردازند . عمده دانش جویان عرب زبانى که براى ادامه تحصیل به اوکراین روى آوردهاند از کشورهاى فلسطین ، یمن و سوداناند ؛ و تعداد آنان به چند هزار تن مىرسد .
کریمه و سلب بردن هویت اسلامى:
از جمله مناطق پر اهمیتى که مسلمانان در آن به شکل انبوهى تجمع یافتهاند ، شبه جزیره کریمه است . منطقه افسونگر و استراتژیکى که از آغاز قرن نهم عرصه بحرانهاى گوناگون و طعمه سود جویىهاى مختلف بودهاست . یعنى از زمانى که امپراتورى روسیه این شبه جزیره مشرف بر دریاى سیاه را اشغال کرد .
این منطقه مدتها شمار بسیارى از مسلمانان تاتاریها در بر گرفته بود و این تیره یک جمعیت بزرگ و نیرومند را تشکیل مىداد . اما پس از استیلاى کمونیسیم در سال ۱۹۱۷ این ترکیب جمعیتى تغییرات زیادى یافت. و «پاک سازى نژادی» در جهت تبدیل اکثریت تاتار به یک اقلیت حاشیهاى ـ در مدتى معین ـ انجام گرفت . بدین صورت که مسلمانان تاتار اجباراً به جمهورىهاى مختلف اتحاد جماهیر شوروى رانده و به جاى آنان تعداد زیادى از ملیتهاى دیگر از جمله روسها ، اوکراینىها ، یونانیان و یهود در این منطقه حساس اسکان داده شدند .
مسیر بازگشت:
با فروپاشى اتحاد جماهیر شوروى این وضعیت دگرگون شد . یعنى از زمانى که تاتارهاى کریمه که روزگانى به اجبار از سرزمین مادرى خود رانده شده بودند ، از جمهورىهاى پراکنده آن اتحاد سابق شروع به بازگشت به زادگاه خویش نمودند . البته این بدان معنى نیست که آنان روزگار از دست رفته خود را بارى دیگر به دست آورده بودند . چرا که آنان موفق نشده بودند وجود قانونى و اقتصادى خود را در شبه جزیره کریمه به اثبات وتثبیت برسانند . جاى که در آن املاکشان به شهروندان جدیدى که جاى آنان را گرفته بودند اعطا گردید ؛ و باعث شد تا هم چون غریبهها در حاشیه حیات اقتصادى اوکراین بسر برند، و با توجه به شرطهاى پیچشده قانونى وضع شده در سر راه آنان از اغلب حقوق شهروندى محروم شوند .
نادیده انگارى حاکمان:
هم سو با این محروم سازى ، حکومت خود گردان جزیره کریمه در قانون اساسى تصویب یافته در اکتبر سال ۱۹۹۸ به نادیده انکارى این قومیت و وجود آنان در این منطقه مىپردازد و به فرهنگ و زبان تاتارى که زبان اصلى این منطقه به شمار مىآید اشارهاى نمىکند و به جاى آن زبان روسى را پس از زبان اوکراین به عنوان زبان دوم این شبه جزیره معرفى مىکند . و همین امر باعث مىشود تا مشکلات متعدد و پیچیدهاى در سر راه تاتارها قرار گیرد که بر آنان الزام مىکند تا براى اثبات وجود خویش در هزارهى سوم تلاش و کوشش بسیارى را مبذول نمایئد .
پاى بندى به هویت خویشتن:
اما تاتارهاى پاىبند به هویت و عقاید اسلامى خود ، در برابر این متغیرها و دگرگونىهاى زمانه تسلیم نشدند . آنان که مزهى ستم دیدگى و مرارت تاریخ را در طول دو قرن آکنده از رنج چشیدهاند ، در برابر پىآمدهاى سخت دست بسته نایستادهاند ، بلکه هم چنان مشتاق و در حال گردآورى توانمندىهاى خویش در یک چارچوب واحد به نام «مجلس تاتارى کریمه» که ریاست آن را اکنون مصطفى جمیلوف بر عهده دارد ، هستند .
على رغم سختىهاى رویاروى این مجلس جهت کسب رسمیت نزد دیگران و اثبات وجود خویش در چارچوبهاى رسمى در سطح شبه جزیرهى کریمه و نیز در سطح اوکراین ، این تشکل همچنان دست از انجام فعالیتهاى رسمى و ملى و تبلیغاتى در جهت جلب توجه دیگران به معضل ساکنان اصلى این منطقهى فراموش شده نکشیده است .
راه پیمایى با شکوهى که مجلس مذکور در هفتم مى ۱۹۹۹ در سطح پایتخت کریمه و مهمترین شهرهاى آن به راه انداخت یکى از بارزترین فعالیتهایى بوده است که هوشیارى تاتارهاى مسلمان را نسبت به حقوق شهروندى خویش در زادگاه اصلى خود در ذهن عموم یادآورى کرد . این را ه پیمایى ها به مناسبت گذشت هفتاد و پنج سال از کوچ اجبارى این گروه قومى از موطن خود در دوران حکومت شوروى بود . حکومت کىیف نیز در برابر فشارهاى وارده از سوى جنوب شرق کشور نرمش نشان داده ، آمادگى خود را جهت پاسخ گفتن به خواستههاى مربوط به حل معضلهاى سیاسى تاتارهاى کریمه از طریق واگذارى حق نمایندگى سیاسى به آنان و به رسمیت شناختن نمایندگان و نهادهاى آنان اعلام کرد.
غلبهى زبان گفتمان:
در جریان رویکرد دوبارهى اقلیتهاى فراموش شدهى مسلمان در میان پیکرهى سوسیالیستى سابق ـ که از بالکان تا میانههاى آسیا امتداد یافته است ـ اوکراین یک استثنا به شمار نمىرود . اما تجربهاى که در اوکراین رخ داد به جهت برخوردارى از سرشت نهادینه و متطور اسلام گرایى جدید متمایزتر از سایر جاها بود . که این امر در تأسیس نهادهاى تخصصى نوین در عرصههاى فرهنگ ، تبلیغ و فعالیتهاى خیر خو اهانه و نیز ترمیم و فعال سازى دوبارهى مساجد ـکه سلطه کمونیستى آن ها را به سینما وسالنهاى رقص و ادارات دولتى تبدیل کرده بود ـ نمود پیدا مىکند . هم چنان که رویکرد بازسازى و تأسیس مراکز جامع اسلامى هم چون مراکز تحقیق و آموزش عالى اسلامى شتاب بیشترى به خود گرفت .
نکتهى مهم و برجسته که در این میان وجود دارد غلبهى زبان گفتمان میان این نهادها و اعلام علاقهى جدىشان در هم کارى با نهادهاى نظام حاکم و استقبال از جامعهى مدنى است . هم چنان که تجربهى اوکراین تهى از وجود برخورد میان گروههاى اسلامى است؛ چرا که عرصهى فعالیت، هر دو گرایش حکومتى و اسلامى را در برگرفتهاست ، و به این ترتیب، بهبود اوضاع سیاسى ، قانونى و اجتماعى تاتارهاى کریمه به مثابهى پیش رفت در این عرصه عمل مىکند .
از این رو بسیار طبیعى به نظر مىرسد که شخصیتهاى برجستهى حاکمیت سیاسى اوکراین در فعالیتهاى اسلامى برگزار شده از سوى «اتحادیهى سازمان هاى اجتماعى اوکراین» (رائد) حضور یابند . گام بلندى که در روابط دو جانبه برداشته شد برگزارى میزگردى بود که سه سال پیش در کىیف برگزار شد و در آن مسؤولان نهادهاى اسلامى اوکراین و در رأس آنان دکتر معاذ عبیده رئیس اتحادیهى «رائد» و نیز علما و محققان مسلمان از کشورهاى عربى از یک سو ، و از سوى دیگر شخصیتهایى از قلهى هرم حکومتى و پارلمانى اوکراین و نیز کارشناسان و مستشاران اوکراینى در آن شرکت داشتند . این میزگرد که با استقبال رسمى و تبلیغى فراوانى رو به رو گردید به عنوان دورهى جدیدى از روابط دوستانهى فیما بین قلمداد شد .
تعامل حکومت اوکراین با اسلام گرایى در این کشور شاهد برخوردى مسلحانه ، همه چون معضل چندین سالهى روسیه در شمال قفقاز یا هم چون نبردهاى خونین پیش آمده براى مسلمانان بالکان پس از فروپاشى یوگسلاوى سابق نبوده است .
رشد اسلام گرایى در اوکراین ، خواه بر اثر تحلیل رفتن اقلیت مسلمان ـ که ویژگىهاى تمایز بخش خود را از دست داده بود ـ و خواه بر اثر آزاد اندیشى و اعتدال نهادهاى اسلامى فعال به دست آمده باشد ، ولى هم چنان به عنوان یک نمونهى الگویى پیش رفته در شرق اروپا قلمداد مىشود .
ضد تبلیغات:
تشدید یافتن تبلیغات ضد اسلامى در رسانههاى جمعى روسیه پس از شعله ورشدن جنگ دوم چچن در تابستان سال ۱۹۹۹ ، نگرش مثبت افکار عمومى را در اوکراین نسبت به حضور اسلام دگرگون ساخت. رسانههاى روسى که در اوکراین به طور گستردهاى دنبال مىشوند تنها به انتشار وحشت و هراس از «خطر تروریسم اصول گرایانه» ـ با هدف توجیه یورش نظامى آمیخته به شکست و پایمال کردن حقوق بشر در شمال قفقاز ـ نمىپردازند ، بلکه اخیراً نسبت به فعالیتهاى مشکوک پادگانهاى اصول گرایان در شبه جزیرهى کریمه هشدار مىدهند . رسانههاى اوکراینى به سرعت ادعاهاى روسى را تکذیب و اعلام کردند که فعالیتهاى مذکور چیزى بیش از فعالیتْهاى جوانانهى اردوگاهى که بر اساس قانون اجازه و مجوز یافتهاند نیست.
بدین گونه و در پرتو این شرایط، گرایشهاى نوین اسلامى در اوکراین ویژگىهاى مختص به خود را مىیابد؛ و با پاى بندى به هویت و افتخار به اسلام خویش مىکوشد نیروى از دست رفتهى خود را از گذشتهى درخشان خویش باز خواند، تا این نیروى نهفته را به خدمت حال و آیندهى خود در آورد.
منبع : بیانات