تاریخ : چهارشنبه، 18 اسفند ماه، 1389
موضوع : دینی

خصوصیات نفس لوامه و شيوه تزکیه آن

.:: پینوس ::.نويسنده:دکتر حسین حسین شحاته/مترجم: یونس یزدان پرست

نفس لوّامه نفسی است که بر یک وضعیت یکسانی ثابت نمیماند و آن دارای تغییر و تبدّل زیادی است و به یاد می آورد و از یاد میبرد، قبول می کند و معارضه مینماید، دوست می دارد و بغض می ورزد ، خوشایند و فرمان بردار و پرهیزگار می گردد «یعنی در آن نیروی خیر وشر و رایحه های ایمان و وسوسه های شیطان وجود دارد.»و گفته شده که آن نفس انسان مؤمن است: می بینی انسان مؤمن را که دائماً خودش را سرزنش می کند: منظور از صحبت کردنم چیست؟ و هدف از علمم چیست؟ معنی نفس لوّامه: خداوند – عزّ و جلّ – در قرآن کریم  به نوع دیگری از انواع نفس ها اشاره کرده و آن نفس لوّامه است و میفرماید:« لَا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيَامَةِ** وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ» به روز قيامت سوگند !* و به نفس سرزنشگر سوگند ! ( كه پس از مرگ زنده مي گرديد و رستاخيز حق است ) .{قیامة :2/1} خداوند – عزّ و جلّ - میفرماید:« فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ» پس خود را با غم و غصّه آنان (کسانی که عملبد خود را توسط شیطان زینت میبینند)هلاك مكن{فاطر/8}




معنی نفس لوّامه:

خداوند – عزّ و جلّ – در قرآن کریم  به نوع دیگری از انواع نفس ها اشاره کرده و آن نفس لوّامه است و میفرماید:« لَا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيَامَةِ** وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ» به روز قيامت سوگند !* و به نفس سرزنشگر سوگند ! ( كه پس از مرگ زنده مي گرديد و رستاخيز حق است ) .{قیامة :2/1}

خداوند – عزّ و جلّ - میفرماید:« فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ»

پس خود را با غم و غصّه آنان (کسانی که عملبد خود را توسط شیطان زینت میبینند)هلاك مكن{فاطر/8}

« فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ»

ترجمه :پس نفس ( سركش ) او تدريجاً كشتن برادرش (هابیل)را در نظرش آراست و او را مصمم به كشتن كرد ، و ( عاقبت به نداي وجدان گوش فرا نداد و ) او را كشت ! و از زيانكاران شد ( و هم ايمان خود را و هم برادرش را از دست داد ) .{مائده:30}

« فَلاَ تَلُومُونِي وَلُومُواْ أَنفُسَكُم»

(وشیطان هنگامی که محاسبه به پایان رسیدگفت) پس مرا سرزنش مكنيد و بلكه خويشتن را سرزنش بكنيد.{ابراهیم /22}

و در معنی نفس لوّامه اقوال زیادی وارد شدهاست که از جمله آنها عبارتند از:[1]

نفس لوّامه نفسی است که بر یک وضعیت یکسانی ثابت نمیماند و آن دارای تغییر و تبدّل زیادی است و به یاد می آورد و از یاد میبرد، قبول می کند و معارضه مینماید، دوست می دارد و بغض می ورزد ، خوشایند و فرمان بردار و پرهیزگار می گردد «یعنی در آن نیروی خیر وشر و رایحه های ایمان و وسوسه های شیطان وجود دارد.»

و گفته شده که آن نفس انسان مؤمن است: می بینی انسان مؤمن را که دائماً خودش را سرزنش می کند: منظور از صحبت کردنم چیست؟ و هدف از علمم چیست؟ و این نسبت به آن اولی تر است ، یعنی این گفته و این کار بهتر از آن کار است و ... و ما مشاهده می کنیم که چنین گفتارهایی یکدیگر را تکمیل می کنند، خداوند – عزّ و جلّ – در ذات نفس بشری دو نیرو آفریده است: نیروی خیر و نیروی شر.

« فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا»

ترجمه :سپس بدو گناه و تقوا را الهام كرده است ( و چاه و راه و حسن و قبح را توسّط عقل و وحي به او نشان داده است ) .{شمی/10}

« وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ»

ترجمه :و راه خير و شرّ را بدو ننموده ايم ؟(بلد/10)

و راه را برای تزکیه نفس آشکار کرده است و اگر غیر از آن عمل شود انسان در انجام آن در انحطاط ونابودی قرار می گیرد پس خداوند – عزّ و جلّ –میفرماید:

« قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا»

ترجمه :( قسم به همه اينها ! ) كسي رستگار و كامياب مي گردد كه نفس خويشتن را ( با انجام طاعات و عبادات ، و ترك معاصي و منهيّات ) پاكيزه دارد و بپيرايد ( و آن را با هويدا ساختن هويّت انساني رشد دهد و بالا برد ) .{شمس/9}

« وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا»{شمس/10}

ترجمه :(و آن را با هویدا ساختن هویت انسانی رشد دهد و بالا برد ) و كسي نااميد و ناكام مي گردد كه نفس خويشتن ( و فضائل و مزاياي انسانيّت خود را در ميان كفر و شرك و معصيت ) پنهان بدارد و بپوشاند ، و ( به معاصي ) بيالايد .

و ملاحظه می شود هنگامی که انسان مؤمن خطا می کند و در انجام کارهای نیک کوتاهی می ورزد و کانون شریعت خداوند – عزّ و جلّ – و راه و مسیر رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم -  منحرف می شود نفسش او را مورد بازخواست و محاسبه قرار می دهد و سپس بعد از آن، او را مورد سرزنش شدید قرار میدهد و آن را ادامه می دهد تا اینکه او به راه راست برگردد.

و امام ابن القیم ( رحمه الله) می گوید که نفس لوّامه دو نوع است :

نفس لوّامه ملامت کننده: که آن فس ظالم جاهلی است که خداوند – عزّ و جلّ – آن را سرزنش مینماید.

نفس لوّامه غیر ملامت کننده:که آن نفسی است که هیچ موقع صاحبش را بر گناهانش ملامت و سرزنش نمی کند.

خصوصیات نفس لوّامه:

همانطور که بیان شد برای ما معلوم و مشخص گردید که مهم ترین خصوصیات نفس لوّامه این است که قابل تغییر و تبدّل استو نیروی خیر وشر در آن با یکدیگر مسابقه میدهند و نیز صاحب خود را همیشه مورد بازخواست و محاسبه قرار می دهد و انسان را از خداوند – عزّ و جلّ –بیمناک می سازد و دانشمندان این خصوصیت را به طوری که در ذیل خواهد آمد بطور مفصّل بیان نموده اند:

نفس لوّامه نفسی است که در درون انسان نیروی ایمان و خیر را بر نیروی شرّ و بدی غالب می سازد، و چنین نفسی یافت نمی شود مگر در نزد مؤمن که نفس او دائماً او را در کوتاهی در طاعات و عبادات و انجام معاصی مورد سرزنش قرار می دهد، بطور مثال زمانی که قابیل ، برادرش را کشت، و برای او مشخص شد که عمل او اشتباه بود بعد از آن اظهار پشیمانی کرد و قرآن این واقعه را به تصویر می کشد و  خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:

« فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ ** فَبَعَثَ اللّهُ غُرَاباً يَبْحَثُ فِي الأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْءةَ أَخِيهِ قَالَ يَا وَيْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِيَ سَوْءةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ»

ترجمه :پس نفس ( سركش ) او تدريجاً كشتن برادرش را در نظرش آراست و او را مصمم به كشتن كرد ، و ( عاقبت به نداي وجدان گوش فرا نداد و ) او را كشت ! و از زيانكاران شد ( و هم ايمان خود را و هم برادرش را از دست داد ) .** ( بعد از كشتن ، نمي دانست جسد او را چه كار كند ) پس خداوند زاغي را فرستاد ( كه زاغ ديگري را كشته بود ) تا زمين را بكاود و بدو نشان دهد چگونه جسد برادرش را دفن كند . ( هنگامي كه ديد كه آن زاغ چگونه زاغِ مرده را در گودالي كه كند پنهان كرد ) گفت : واي بر من ! آيا من نمي توانم مثل اين كلاغ باشم و جسد برادرم را دفن كنم ؟ ! پس ( سرانجام از ترس رسوائي و بر اثر فشار وجدان ، از كرده خود پشيمان شد و ) از زمره افراد پشيمان گرديد .{مائده/30/31}

نفسی که مراقب صاحبش است قبل از این که شروع به کار کند از او سوال می کند که آیا این عمل با قانون شریعت خداوندموافق است یا نه؟ پس زمانی که عمل صالح و صحیح باشد و خالصانه بخاطر خدا باشد، اقدام به انجام آن کار می کند و او را به انجام آن کار تشویق می کند و اگر خلاف این باشد آن را ترک می کند و خداوند آن را در قرآن کریم تعبیر کرده و می فرماید:

« بَلِ الْإِنسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ»

ترجمه :اصلاً انسان خودش از وضع خود آگاه است ( و وجودش شاهد و دليل بر خويشتن است ) .{قیامة/14}

 و در تفسیر این آیه آمده است که یعنی ، بلکه انسان شاهد و گواه بر نفس و زشتی عمل و بدکرداری و گناه خویش است و احتیاج به شاهد دیگری ندارد، و «تاء» در بصیرة برای مبالغه است.

و ابن عباس  ( رضی الله عنه) می فرماید:

انسان به تنهایی شاهد نفس خویش است زیرا گوش و چشم و دو پا و اعضایش بر او شهادت می دهند ، همانطور که خداوند – عزّ و جلّ – می فرماید:

« وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ مَا فِي أَنفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ»

و بدانيد كه خداوند آنچه را در دل داريد مي داند ، پس از ( مخالفت فرمان ) او خويشتن را برحذر داريد{بقره/235}

 و هم چنین خداوند – عزّ و جلّ – می فرماید:«وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ رَّقِيباً»

خداوند ناظر و مراقب بر هر چيزي است .{بقره/235}

و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم -  به مردی سفارش کرد که نفسش را مراقبت کند یعنی قبل از عمل کردن و قبل از این که اهتمام به عملی ورزد فکر کند پس فرمودند:

«اِذَا أَرَدتَ أَمراً فَتَدَبَّر عَاقِبَتَهُ،فَإن کَانَ رُشداً فَأَمضِهِ ،وَ اِن کَانَ غَیّاً فَانتَهِ عَنهُ»{رواه عبادة بن الصامت}

(زمانی که خواستی کاری را انجام دهی به عاقبت آن بیندیش ، اگر آن کار صحیح بود پس آن را انجام بده و اگر آن کار ضلالت و نادرست بود از آن دوری کن)

نوع لوّامه نفسی است که همیشه صاحبش را به خاطر خیر و شر محاسبه می کند و به او می گوید:

o        هدف و خواسته ات از این کار چه بود؟

o        چرا این کار را انجام دادی؟

o        این کار از آن کار بهتر و اولی تر بود.

صاحب نفس لوّامه پایان هر روزی با نفس خویش برای محاسبه و بازخواست خلوت می کند ،اگر گناه یا نقص و یا کوتاهی در اعمال خویش دید، نفس خویش را مورد نکوهش و توبیخ قرار می دهد و با خداوند بر توبه و آمرزش و جبران کاستی ها و کوتاهی ها پیمان می بندد، و اگر در اعمال خویش گناه یا سرکشی مشاهده نمود طلب آمرزش و پشیمانی می کند و توبه می کند و باز می گردد و دلیل این نوع محاسبه فرمخودۀ خداوند – عزّ و جلّ – در قرآن کریم است که می فرماید:

« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ** وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»

ترجمه :اي مؤمنان ! از خدا بترسيد و هر كسي بايد بنگرد كه چه چيزي را براي فردا ( ي قيامت خود ) پيشاپيش فرستاده است . از خدا بترسيد ، خدا آگاه از هر آن چيزي است كه مي كنيد .** و همسان كساني نباشيد كه خدا را از ياد بردند ، و خدا هم خودشان را از ياد خودشان برد ! آنان بيرون روندگان ( از حدود شرائع الهي ) و خارج شوندگان ( از دائره ايمان ) هستند .{حشر/19/18}

و همچنین خداوند – عزّ و جلّ – می فرماید:« وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»

اي مؤمنان ! همگي به سوي خدا برگرديد ( و از مخالفتهائي كه در برابر فرمان خدا داشته ايد توبه كنيد ) تا رستگار شويد .{نور/31}

رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم -   می فرماید:« إِنِّي لَأَتُوبُ  اِلَی اللهِ وَأَستَغفِرُهُ فِي الْيَوْمِ إِلَيْهِ مِائَةَ مَرَّةٍ» {رواه مسلم}

« من هر روز صد مرتبه  از خدا توبه می کنم و از او طلب آمرزش می نمایم.»

حضرت عمر بن خطاب ( رضی الله عنه) می فرماید:« حَاسِبُوا أَنفُسَکُم قَبلَ أَن تُحَاسَبُوا ، وَزِنُوا أَعمَا لَکُم قَبلَ أَن تُوزَنَ عَلَیکُم وَ تَهَیَّئُوا لِلعَرضِ الأکبَرِ »

( خود را حسابرسی نمایید قبل از این که مورد محاسبه قرار بگیرید،اعمال خود را مورد سنجش قرار دهید، قبل از این که اعمال شما در قیامت موازنه شود و خود را برای روز قیامت آماده کنید.) و حضرت عمر ( رضی الله عنه)

 زمانی که شب فرا می رسید، با شلاق دو پای خود را می زد و به خود می گفت: امروز چه کاری انجام دادی؟ وای بر تو ای مادر عمر! که او را به دنیا آوردی.

از خصوصیات نفس لوّامه این است که برای انسان طلب آمرزش ، پشیمانی و بازگشت به حق و حقیقت می کند و صاحب خویش را به هدایت دعوت می نماید، زمانی که انسان مؤمن از ارزیابی نفس خویش فارغ شد اگر در فرائض و واجبات خویش نقصانی را مشاهده کرد، نفس خویش را مورد نکوهش و توبیخ قرار می دهد و فوراً سعی در جبران آنها از طریق انجام دادن زیادی نوافل می کند،و اگر در نوافل کوتاهی مشاهده کرد در عوض آنها طاعات خویش را افزایش می دهد،و اما زمانی که او در اعمال خویش ارتکاب به گناه یا نافرمانی یافت،از خداوند – عزّ و جلّ – طلب آمرزش می کند و پشیمان می شود و به سوی او بر می گردد و عمل خیر انجام می دهد، و از هر عمل صالحی که اصلاح عمل فساد او را می کند تمسک می جوید . و در این حال به یاد می آورد فرمودۀ الله تبار ک و تعالی را :« إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحاً فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِيماً»

مگر كسي كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد ، كه خداوند ( گناهان چنين كساني را مي بخشد و ) بديها و گناهان ( گذشته ) ايشان را به خوبيها و نيكيها تبديل مي كند ، و خداوند آمرزنده و مهربان است ( و نه تنها كه سيّئات را مي بخشد ، بلكه آنها را تبديل به حسنات مي نمايد ) .{فرقان/70}

رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم -  می فرماید:« اتَّقِ اللَّهِ حَيْثُمَا كُنْتَ وَأَتْبِعْ السَّيِّئَةَ الْحَسَنَةَ تَمْحُهَا وَخَالِقِ النَّاسَ بِخُلُقٍ حَسَنٍ» {رواه ترمذی/ حدیث حسن}

( از خدا بترس هر جا که باشی، و به دنبال هر بدی، خوبی کن زیرا آن را محو و پاک می کند. و با مردم با اخلاق خوب و نیک رفتار کن.)

 

ارزیابی نفس لوّامه:

در صاحب نفس لوّامه رایحه های خیر و اعمال پسندیده نهفته است که گاهی اوقات به بعضی از بیماری های دل مبتلا می شود که مداوای آنها به طور مستمر احتیاج به برنامه هایی از قبیل افزایش اعمال خیر و نکو و نابود کردن کشمکش ها و ستیزه جویی با شر است ، و تحقّق و انجام این قبیل امور با انجام ذیل امکان پذیر می گردد:

افزایش ذکر الله – سبحانه و تعالی - :ذکر الله باید در هر وقت و زمانی و به هر وسیله و راه ممکنی انجام گیرد و خداوند – عزّ و جلّ – ما را به انجام این کار امر می کند و می فرماید:« فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُواْ لِي وَلاَ تَكْفُرُونِ»

پس مرا ياد كنيد ( با طاعت و عبادت و دوري از معاصي ، به دل و زبان و قلم و قدم ، و سير در آفاق و انفس ، جهت كشف عظمت و قدرت من ) تا من نيز شما را ياد كنم ( با اعطاء ثواب و گشايش ابواب سعادت و خيرات و ادامه پيروزي و قدرت و نعمت ) و از من سپاسگزاري كنيد ( و با گفتار و كردار ، شكرگزار انعام و احسان من باشيد ) و از من ناسپاسي مكنيد ( و نعمتهاي مرا ناديده مگيريد ) .{بقره/152}

و نیز خداوند – عزّ و جلّ – می فرماید:« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً** وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلاً»

ترجمه :اي مؤمنان ! بسيار خداي را ياد كنيد ( و هرگز او را فراموش ننمائيد ) .* و بامدادان و شامگاهان ( و در همه وقت و آن ) به تسبيح و تقديس او بپردازيد .{احزاب/41/42}

و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم -  می فرماید:

« مَثَلُ الَّذِي يَذْكُرُ رَبَّهُ وَالَّذِي لَا يَذْكُرُ رَبَّهُ مَثَلُ الْحَيِّ وَالْمَيِّتِ» {رواه مسلم و بخاری}

( مثل کسی که ذکر پروردگار را می کند ، با کسی که ذکر پروردگارش را نمی کند مانند زنده و مرده است.)




منبع این مقاله : :.:: پینوس ::.
آدرس این مطلب : http://penous.com/7/خصوصیات-نفس-لوامه-و-شيوه-تزکیه-آن/